Een voorwerp uit de categorie scheepvaart. Een ovale tabaksdoos van 15,5 cm lang, 5 cm breed en 3 cm hoog, met scharnierend deksel van koper en messing. Dit doosje vertoond overal sterke slijtsporen en zal dus veel gebruikt zijn. Ook is het al eens gesoldeerd aan de bovenkant en er missen delen van het scharnier. Dit tabaksdoosje is voorzien van een eeuwigdurende kalender op het deksel en een snelheidstabel voor schepen op de bodem. Het deksel is verder versierd met eenvoudige afbeeldingen, voorstellende aan de linker bovenkant Julius Caesar en aan de rechterbovenkant paus Gregorius XIII, met daaronder respectievelijk “voor Krist 45” en “1582”. Zij stellen de Juliaanse kalender en de Gregoriaanse kalender voor. De onderkant bevat een eenvoudige afbeelding van een persoon met een wereldbol en het jaar 1497, die door deskundigen voorlopig is geïdentificeerd als Amerigo Vespucci. Meestal staat er onderaan ook een korte Nederlandse tekst: “Den eeuwig durenden Almanak”. Pieter Holm bestelde de dozen bij een graveur en dat wordt bevestigd door de vlotte graveertrant van de cijfers op deze dozen. Holmdozen zijn in artistiek opzicht wel het minst aantrekkelijk. De gravering van deze Holmdozen is sterk industriematig: het lijnenwerk lijkt langs een liniaal te zijn getrokken en de vakjes zijn vervolgens op vluchtige wijze met de burijn ingevuld. Dat diende overigens wel zorgvuldig te gebeuren omdat deze tabellen een rekenfunctie hadden die bij fouten de gebruikswaarde van de doos ernstig zou aantasten. Duidelijk is dat dit handgraveerwerk snel is verricht met een minimaal draaien van de doos. Zo zien we dat de cijfers 6, 9 en 0 opgebouwd zijn uit twee vlotte graveersteken, de rompen zijn door die werkwijze licht puntig geworden. De meeste Holmdozen dragen een datering tussen 1729 en 1775. Daarmee omspannen zij ook de bloeitijd van de Hollandse gegraveerde tabaksdoos. Bij dit exemplaar is de tekst almanak weggesleten. De laatste vier cijfers op de bovenkant rechtsonder, in dit geval 1806, vormen samen de vervaardigingdatum van deze tabaksdoos. Op de verticale voorzijde staat: “Regt door zee”. Op sommige exemplaren tevens de rijmtekst 'Geen konst maar rijkdom kan men verlise, daarom wilt konst voor rijkdom kise'. De verzamelaar van tabaksdozen of andere nautische instrumenten herkend het al: Het is een tabaksdoos, bedacht door Pieter Holm (1685/86 – 1776), een gepensioneerd Zweedse zeeman die in 1720 te Amsterdam kwam wonen en vanaf ongeveer 1737 had hij hier een school met de naam: “Regt door Zee”, waar hij les gat in de zeemanskunst. De naam “Regt door Zee” refereert hier aan een zeereis uit 1720 die Pieter Holm zou hebben gemaakt op het schip “Regt door Zee”, maar hier is nooit enkel bewijs voor gevonden en het lijkt erop dat hij dit verhaal uit de duim heeft gezogen. Hij kwam op de school op het idee om een zeemeter te laten graveren in koperen tabaksdozen, bij wijze van almanak. Eeuwenlang was het gissen hoe snel het schip voer en moesten de officieren de snelheid van hun schip schatten. Nu hadden ze daarvoor een handig hulpmiddel, een tabaksdoos! Eerst gaan twee mannen aan boord op 12,5 meter afstand van elkaar staan. De voorste gooit een voorwerp naar voren en overboord. Hij roept als het hem passeert. De tweede man telt het aantal seconden tot het voorwerp hem passeert. Op een tabel kon vervolgens de snelheid worden afgelezen. Hoewel er nooit merkjes werden gevonden wie de vervaardiger van deze tabaksdozen was, lijkt het erop dat ze gemaakt werden te Iserlohn (Duitsland), waar ze naar Amsterdam werden verscheept. Of de kalender en andere informatie al op de dozen was gegraveerd of later werd toegevoegd in Amsterdam is niet bekend. De productie en verkoop van deze tabaksdozen begon tijdens het leven van Pieter Holm en ging tot ver na zijn dood door, tot ongeveer 1817. Pieter Holm verkocht als neven inkomsten aan zijn leerlingen op school allerlei kaarten en instrumenten, waaronder ook deze zeemeters. Hij vroeg hier ƒ 5,- en 10 stuivers voor. Ze vonden later gretig aftrek binnen heel Europa. Vele exemplaren daarvan vindt men nu in verschillende musea, bv te Leeuwarden, Middelburg, Groningen, Lübeck, Lund, Bordeaux, Rotterdam, Reykjavik, Oslo en Kopenhagen. Het Veenkoloniaal Museum kreeg deze tabaksdoos in 1985 in bruikleen van dhr. A. Bakker. Op de voorkant staat een foutje. Er staat 1482, en het moet zijn 1582! Daar is wel een verklaring voor. Er zijn vele verschillende versies gevonden van deze tabaksdozen, en waarschijnlijk werden ze onderling gekopieerd onder zeelieden, en dan is een foutje snel gemaakt. In 2022 verkreeg het Veenkoloniaal Museum weer zo’n tabaksdoos. Ditmaal vertelde de schenker erbij dat deze vermoedelijk gemaakt was door een van zijn leerlingen, Arend (S)Zwieter, die na zijn Holm’s dood in 1776 verder ging met de productie van de dozen. De laatste vier cijfers op de tabel vormen de datering van de doos. Van hem is weinig bekend. Er komt wel een Bruijn Arend (S)Zwieter voor in het Stadsarchief van Amsterdam. Volgens het overlijdensbericht in de krant, was hij leermeester in de stuurmanskunst, overleden in 1794 in het huis, waar stuurmanscollegie is gehouden, staande op de Stroomarkt, achter de Nieuwe Kerk, in het schip Regt door Zee, en wordt gedateerd op 1758. Ooit opgebaggerd door Bert Blaauw uit het Winschoterdiep.
Veenkoloniaal Museum Veendam
Een voorwerp uit de categorie scheepvaart. Een ovale tabaksdoos van 15,5 cm lang, 5 cm breed en 3 cm hoog, met scharnierend deksel van koper en messing. Dit doosje vertoond overal sterke slijtsporen en zal dus veel gebruikt zijn. Ook is het al eens gesoldeerd aan de bovenkant en er missen delen van het scharnier. Dit tabaksdoosje is voorzien van een eeuwigdurende kalender op het deksel en een snelheidstabel voor schepen op de bodem. Het deksel is verder versierd met eenvoudige afbeeldingen, voorstellende aan de linker bovenkant Julius Caesar en aan de rechterbovenkant paus Gregorius XIII, met daaronder respectievelijk “voor Krist 45” en “1582”. Zij stellen de Juliaanse kalender en de Gregoriaanse kalender voor. De onderkant bevat een eenvoudige afbeelding van een persoon met een wereldbol en het jaar 1497, die door deskundigen voorlopig is geïdentificeerd als Amerigo Vespucci. Meestal staat er onderaan ook een korte Nederlandse tekst: “Den eeuwig durenden Almanak”. Pieter Holm bestelde de dozen bij een graveur en dat wordt bevestigd door de vlotte graveertrant van de cijfers op deze dozen. Holmdozen zijn in artistiek opzicht wel het minst aantrekkelijk. De gravering van deze Holmdozen is sterk industriematig: het lijnenwerk lijkt langs een liniaal te zijn getrokken en de vakjes zijn vervolgens op vluchtige wijze met de burijn ingevuld. Dat diende overigens wel zorgvuldig te gebeuren omdat deze tabellen een rekenfunctie hadden die bij fouten de gebruikswaarde van de doos ernstig zou aantasten. Duidelijk is dat dit handgraveerwerk snel is verricht met een minimaal draaien van de doos. Zo zien we dat de cijfers 6, 9 en 0 opgebouwd zijn uit twee vlotte graveersteken, de rompen zijn door die werkwijze licht puntig geworden. De meeste Holmdozen dragen een datering tussen 1729 en 1775. Daarmee omspannen zij ook de bloeitijd van de Hollandse gegraveerde tabaksdoos. Bij dit exemplaar is de tekst almanak weggesleten. De laatste vier cijfers op de bovenkant rechtsonder, in dit geval 1806, vormen samen de vervaardigingdatum van deze tabaksdoos. Op de verticale voorzijde staat: “Regt door zee”. Op sommige exemplaren tevens de rijmtekst 'Geen konst maar rijkdom kan men verlise, daarom wilt konst voor rijkdom kise'. De verzamelaar van tabaksdozen of andere nautische instrumenten herkend het al: Het is een tabaksdoos, bedacht door Pieter Holm (1685/86 – 1776), een gepensioneerd Zweedse zeeman die in 1720 te Amsterdam kwam wonen en vanaf ongeveer 1737 had hij hier een school met de naam: “Regt door Zee”, waar hij les gat in de zeemanskunst. De naam “Regt door Zee” refereert hier aan een zeereis uit 1720 die Pieter Holm zou hebben gemaakt op het schip “Regt door Zee”, maar hier is nooit enkel bewijs voor gevonden en het lijkt erop dat hij dit verhaal uit de duim heeft gezogen. Hij kwam op de school op het idee om een zeemeter te laten graveren in koperen tabaksdozen, bij wijze van almanak. Eeuwenlang was het gissen hoe snel het schip voer en moesten de officieren de snelheid van hun schip schatten. Nu hadden ze daarvoor een handig hulpmiddel, een tabaksdoos! Eerst gaan twee mannen aan boord op 12,5 meter afstand van elkaar staan. De voorste gooit een voorwerp naar voren en overboord. Hij roept als het hem passeert. De tweede man telt het aantal seconden tot het voorwerp hem passeert. Op een tabel kon vervolgens de snelheid worden afgelezen. Hoewel er nooit merkjes werden gevonden wie de vervaardiger van deze tabaksdozen was, lijkt het erop dat ze gemaakt werden te Iserlohn (Duitsland), waar ze naar Amsterdam werden verscheept. Of de kalender en andere informatie al op de dozen was gegraveerd of later werd toegevoegd in Amsterdam is niet bekend. De productie en verkoop van deze tabaksdozen begon tijdens het leven van Pieter Holm en ging tot ver na zijn dood door, tot ongeveer 1817. Pieter Holm verkocht als neven inkomsten aan zijn leerlingen op school allerlei kaarten en instrumenten, waaronder ook deze zeemeters. Hij vroeg hier ƒ 5,- en 10 stuivers voor. Ze vonden later gretig aftrek binnen heel Europa. Vele exemplaren daarvan vindt men nu in verschillende musea, bv te Leeuwarden, Middelburg, Groningen, Lübeck, Lund, Bordeaux, Rotterdam, Reykjavik, Oslo en Kopenhagen. Het Veenkoloniaal Museum kreeg deze tabaksdoos in 1985 in bruikleen van dhr. A. Bakker. Op de voorkant staat een foutje. Er staat 1482, en het moet zijn 1582! Daar is wel een verklaring voor. Er zijn vele verschillende versies gevonden van deze tabaksdozen, en waarschijnlijk werden ze onderling gekopieerd onder zeelieden, en dan is een foutje snel gemaakt. In 2022 verkreeg het Veenkoloniaal Museum weer zo’n tabaksdoos. Ditmaal vertelde de schenker erbij dat deze vermoedelijk gemaakt was door een van zijn leerlingen, Arend (S)Zwieter, die na zijn Holm’s dood in 1776 verder ging met de productie van de dozen. De laatste vier cijfers op de tabel vormen de datering van de doos. Van hem is weinig bekend. Er komt wel een Bruijn Arend (S)Zwieter voor in het Stadsarchief van Amsterdam. Volgens het overlijdensbericht in de krant, was hij leermeester in de stuurmanskunst, overleden in 1794 in het huis, waar stuurmanscollegie is gehouden, staande op de Stroomarkt, achter de Nieuwe Kerk, in het schip Regt door Zee, en wordt gedateerd op 1758. Ooit opgebaggerd door Bert Blaauw uit het Winschoterdiep.
Objectgegevens
ObjectsoortScheepvaarthulpmiddel, Fysiek Hulpmiddel, Zeemeter, Tabaksdoos, Almanak
Vervaardiger(S)Zwieter , Bruijn Arend, Holm , Pieter
PlaatsAmsterdam, Amsterdam
Afmetingenlengte: 16.70 cmbreedte: 4.80 cmhoogte: 3.30 cm
Datum1758 - 1758
BeheerderVeenkoloniaal Museum Veendam
Objectnummer29565